Konya Havzası’nda yoğun su tüketen tarım ürünlerinin üretimi son 20 yılda hızla arttı ve bu değişim, bölgenin sulama ihtiyacının üç katına çıkmasına neden oldu. Bugün gelinen noktada, havzanın yıllık su tüketimi, su potansiyelini aşıyor. Üstelik iklim değişikliğinin şiddetlenen etkileriyle birlikte su kaynakları giderek azalıyor. Bu tablo, bölge ekosistemini tehdit ediyor: Göllerde tuzluluk oranı artarken, toplu tür kayıpları yaşanma riski büyüyor. Konya Havzası’nın su varlığını ve biyoçeşitliliğini koruyabilmek için tarımsal su talebinin acilen kontrol altına alınması gerekiyor.
YAZI: Dr. Gültekin Yılmaz
2000’lerin başından itibaren Konya Kapalı Havzası’nda toplam ekili alanlar %27 oranında azaldı. Ancak bu daralmaya rağmen tarımsal üretim ikiye, sulama ihtiyacı ise üç katına çıktı. Bugün, havzanın yıllık su tüketimi, doğal su potansiyelini aşıyor. Bu ihtiyacın %60’ı – önemli kısmı lisanssız kuyular aracılığıyla olmak üzere – yeraltı sularından karşılanıyor. Devlet Su İşleri (DSİ) verileri, havza genelinde yeraltı su seviyesinin en az bir metre düştüğünü gösteriyor.
Yeraltı sularındaki azalma ve akarsuların tarımsal sulama amacıyla barajlanması, göllerin zaman zaman ya da kalıcı olarak kurumasına neden oluyor. İklim değişikliği, bu tabloyu daha da ağırlaştırıyor. Örneğin, yağışlardaki %5-10’luk bir azalma, su kaynaklarında %36’ya varan bir kayba neden olabilir. Bu kayıplar, göllerde tuzluluk oranını daha da artırarak ekosistemi tehdit edebilir. Nitekim bölgedeki kuş türü çeşitliliği şimdiden %22 azaldı; endemik balık türlerinin %61’i ise tükenme tehlikesiyle karşı karşıya.
Şeker pancarı, mısır ve yonca gibi su tüketimi yüksek ürünlerin yaygınlaşması, bu krizin temel nedenlerinden biri. Bu ürünlerin sulamasında hâlâ açık kanal gibi verimsiz yöntemlerin kullanılması da su kaybını artırıyor. Komşu havzalardan su transferi gibi pahalı çözümler ise ekolojik tahribatı komşu havzalara taşıma riski barındırıyor, ayrıca etkili olabilmesi için havza çapında sulama veriminin artırılması gerekiyor
Konya Havzası’nın su kaynaklarını ve biyoçeşitliliğini korumak, ancak su talebini kontrol altına alarak mümkün olabilir. Yeraltı suyu kullanımının sıkı denetimi ve iklim koşullarına uygun tarımsal planlama, bu krizin derinleşmesini önleyebilecek temel adımlar olarak öne çıkıyor.
Tarımsal Üretim İkiye, Sulama İhtiyacı Üçe Katlandı
2000’li yıllara kadar, Konya Kapalı Havzası’ndaki tarımsal üretim, temelde kış yağışlarıyla sulanan ve yaz kuraklığına uygun olan buğday gibi tahıllarla sınırlıydı. Yoğun sulama gerektiren şeker pancarı, bölgede yüz yılı aşkın bir süredir üretilse de, yalnızca sulu tarım yapılan alanlarda ekilebiliyordu. Ancak, son yirmi yılda sulama imkanlarının gelişmesi ile birlikte, yoğun su tüketen ürünlerin üretimi de yaygınlaştı ve sulama ihtiyacı katlanarak arttı.
TÜİK verileri, 2000lerin başından 2019’a kadar geçen sürede, Konya ve Karaman illerindeki toplam ekili alanların %27 azaldığını gösteriyor. Ancak aynı zaman zarfında, yıllık 100 milyon ton seviyesinde olan tarımsal üretim ikiye katlandı. Bölgedeki sulama ihtiyacı ise neredeyse üç kat artarak 1,2 milyar metreküpten 3,3 milyar metreküpe çıktı.
Şeker pancarı, mısır ve yonca gibi yoğun sulama gerektiren ürünler, yüksek ekonomik getirileri nedeniyle, bölgede en çok üretilen ürünler haline geldiler (sırasıyla %28, %18 ve %9). 2001 yılında yürürlüğe giren Şeker Yasası, şeker pancarı ve mısır üretimini teşvik ederek ve şeker fabrikalarının özelleştirilmesine imkan vererek, bu dönüşümü destekledi. Nihayetinde bölgedeki aşırı su kullanımı giderek arttı.
Komşu Havzalardan Su Taşımak, Sürdürülebilir Değil
Yarısından fazlası (%56) tarıma ayrılmış olan Konya Kapalı Havzası’nın yıllık su potansiyeli, yaklaşık 4,7 milyar metreküp seviyesinde. Toplam su ihtiyacı ise 5 milyar metreküpü geçiyor. Bölgede 22 sulama barajı bulunsa da, sulama suyunun %60’ı yeraltı kaynaklarından elde ediliyor. Kullanılan 90 binin üzerindeki su kuyusunun %41’i lisanssız işletiliyor. DSİ verilerine göre, aşırı kullanım nedeniyle havza genelindeki yeraltı suyu seviyesi, yılda bir metreden fazla azalıyor. Bazı kuyulardaki yıllık düşüşün ise iki-üç metreyi bulduğunu belirtiliyor.
Yeraltı ve yüzey sularının aşırı kullanımına rağmen karşılanamayan sulama ihtiyacının kalanı, Gembos ve Mavi Tünel projeleriyle komşu havzalardan getiriliyor. Göksü ve Ermenek nehirlerinin kollarından tüneller yoluyla Konya Kapalı Havzası’na taşınıyor. Büyük altyapı yatırımları ile gerçekleştirilen bu dev projeler, sulamanın toplam maliyetini ciddi ölçüde artırırken, soruna ancak kısıtlı bir çözüm sunabiliyor. Bu uygulamalar aynı zamanda, su çekilen havzanın su dengesini olumsuz şekilde etkiliyor ve ekolojik tahribatı bu bölgelere de yayma riski taşıyor.
Sorunlara iklim Değişikliği de Eklendi: Su Kıtlığı Artacak
Havza’nın su kaynaklarını tehdit eden bu aşırı kullanımın yanı sıra iklim değişikliğinin de bölgedeki su kıtlığını artırması bekleniyor. Son 40 yıllık ortalamaya bakıldığında, bölgedeki yağış miktarında artış veya azalma yaşanmazken, hava sıcaklığı ortalama 1,8°C arttı. Yüzyılın sonuna doğru, bütün Akdeniz çevresiyle birlikte Konya Kapalı Havzası’nda da sıcaklığın daha da artması ve ortalama yağışların azalması bekleniyor.
Bu tablo, hem sulama ihtiyacının hem de yüzey buharlaşması yoluyla su kaybının katlanarak artması anlamına geliyor. Yağışlarda %5-10 seviyesinde gerçekleşecek bir azalmanın, yüzey su kaynaklarını %36 azaltacağı hesaplanıyor. Dolayısıyla havzanın şimdiden açık veren su bütçesinin daha da bozulacağı öngörülüyor.
Tuzluluk Artabilir, Toplu Yok Oluşlar Yaşanabilir
Aşırı kullanım ve su kaybı, göllerin küçülmesine sebep olurken, mevsimsel ve çokyıllık tuzluluklarını da artırır. Su stresi kaynaklı habitat tahribatının yanı sıra yaşanan tuzluluk artışı, ekosistem yapısını ve işleyişini doğrudan etkiler. Tuzlulukta belli eşik değerlerin aşılması, ekosistem yapısında doğrusal olmayan değişimlere yol açabilir. Örneğin tuzluluk toleransı düşük bir canlı türünün adapte olamayıp ekosistemden kaybolması, gölün bütün ekosistem yapısını değiştirebilir. Besin zinciri kısalmalarına ve hatta toplu tür yok oluşlarına sebep olabilir. Bu nedenle balıklar ve su kuşları, ekosistem yapısındaki değişimlerin habercisidir.
Bu zengin canlı çeşitliliğine ev sahipliği yapan su kaynakları, yalnızca tarımsal üretim açısından değil, sundukları ekosistem hizmetleri nedeniyle de hayati öneme sahipler.
Genellikle göz ardı edilse de göller ve sulak alanlar, hem birer tatlı su kaynağıdır hem de doğal bir su arıtma sistemi işlevi görür. Nitrojen döngüsünde kilit rol oynayan bu alanlar, genelde tarım kaynaklı olan sudaki fazla nitrojeni biyolojik süreçlerle temizler. Bu sayede zararlı alg patlamalarını engellemeye yardımcı olur ve su kalitesini korur.
Bölgenin geleceği, Su Talebinin Kontrol Altına Alınmasına Bağlı
Özetle Konya Kapalı Havzası’nın geleceği, su talebinin kontrol altına alınmasından geçiyor. Ne var ki büyük su israfına sebep olan açık sulama yöntemleri, hâlâ yaygın olarak kullanılıyor. Bu, bölgeye yüksek bir maliyetle taşınan suyun, sulamada israf edildiği anlamına geliyor. Güncel tahminler, açık sulama yöntemlerinden kaynaklanan su kaybının, Mavi Tünel projesi ile bölgeye getirilen suya denk miktarda olduğunu gösteriyor. Dolayısıyla bölgedeki suyun azami verimle kullanılması, atılması gereken en acil adım olarak öne çıkıyor.
Lisanssız kuyuların denetim altına alınması, sulama verimini artıracak modern sulama yöntemlerine bölge çapında geçilmesi ve hassas sayaç kullanımı, bu doğrultuda atılması gereken öncelikli adımlar. Daha uzun vadede ise, bölgenin su kaynaklarının sürdürülebilir şekilde kullanılmasını esas alan bir tarım ve ekonomi politikasına ihtiyaç var. Aşırı su tüketen, bölgenin iklim özelliklerine uygun olmayan tarım ürünlerinin üretimi kontrol altına alınmadığı sürece, havzanın geleceğini tehdit eden su krizinin çözülmesi zor görünüyor.
